Narodowość i wyznanie mieszkańców Nowego i okolic - u progu II Rzeczypospolitej
Nie lubimy tabelek. Nudne. Skomplikowane, Wymagają namysłu. To, co widać poniżej, to swoisty protokół zdawczo- odbiorczy po I wojnie światowej. To otrzymaliśmy w spadku. Spis odbył się we wrześniu 1921 r. Po zakończeniu wszelkich działań wojennych i po plebiscytach. Władza administracyjna już się ukształtowała. Rozpoczęło się rozglądanie we włościach, które należało zagospodarować. Z danych statystycznych wybrałem dane dotyczące Nowego oraz kilka miejscowości leżących nieopodal.
Na pewno uważny czytelnik zauważy, że brak tu miejscowości leżących na północ ( w kierunku Gniewa) od Nowego np. Bochlina. Po prostu administracyjnie należały one do istniejącego do 1931 r. powiatu gniewskiego, to jedenaście gmin wiejskich:Szlachecki Bochlin, Kozielec, Mieliwko, Pieniążkowo, Półwieś, Wiosło, Ostrowite, Kolonia Ostrowite, Dąbrówka, Widlice, Smarzewo. I jeszcze jedna uwaga ówczesna gmina to mniej więcej odpowiednik dzisiejszego sołectwa. Po tych wstępnych zastrzeżeniach przyjrzyjmy się tabeli. Pierwsze spostrzeżenie: więcej kobiet niĄli mężczyzn – zarówno w Nowem (1884 do 2127 < 243 kobiet); jak i ogółem w wymienionych miejscowościach ( 4109 do 4667 < 558 kobiet)- co przypomina tylko, że niedawno skończyła się wojna i mężczyĄni ginęli na różnych frontach lub nie powrócili jeszcze z wojaczki, niewoli. Kolejny rzut oka na tabelę – przyjrzyjmy się narodowości deklarowanej w powyższym spisie. Na 8769 mieszkańców w wymienionych miejscowościach 6645 podało narodowość polską tj. 75,78% natomiast narodowość niemiecką podało: 2137 mieszkańców tj. 24,37 % ludności. Zauważmy, że są miejscowości z przewagą mieszkańców nie Polaków: Kozielec ( 35 pochodzenie polskie do 220 pochodzenie niemieckie < 185 ), Mątawy ( 131 do 250 < 119), Nowy Tryl (4/ 117 < 113), Tryl ( 120/ 284 < 164 ) Nowe, obszar dworski = majątek ( 7/16 < 9 ). Jednocześnie 10 osób zadeklarowało przynależność inną; dotyczy to Nowego, Mątaw i Zdrojów = Zdrojewa. Dla miasta podano rozliczenie pochodzenia narodowego: 2 osoby podały narodowość żydowską a jedna – rusińską. Tak wyglądało społeczeństwo tych miejscowości. Jak mieszkańcy reprezentowani byli w Radzie Miejskiej? Rada Miejska w Nowem od 1921 r. liczyła 18 radnych, od 1933 r. zaś została zmniejszona do 12 radnych. Specyfiką tej Rady był duży udział delegatów mniejszości niemieckiej. Tak więc w Radzie Miejskiej w Nowem zasiadało kolejno 6 delegatów niemieckich ( tj. 33% ogółu delegatów) w 1921 r., 2 delegatów ( 11,1 % delegatów) w 1929 r., natomiast od 1933 r. Rada była pod względem narodowościowym czysto polska. Widzimy, że zmniejszała się reprezentacja ludności niemieckiej w Radzie Miejskiej w Nowem. W r. 1921 ludność niemiecka była nadreprezentowana w Radzie 33 % delegatów wobec 24,37 % ludności niemieckiej. Na pewno w r. 1933 jednorodność narodowa delegatów nie odpowiadała rzeczywistości. Wszak Niemcy nie rozpłynęli się a nadal byli obecni w życiu miasteczka. Przyjrzyjmy się korelacji deklarowanej narodowości i wyboru wyznania. Bardzo często spotkać można stereotypy mówiące, że wybór wyznania oznacza narodowość. Taka była praktyka zaborców, którzy wspierali różne wyznania opozycyjne wobec katolicyzmu. Nowe też miało doświadczenia w tym względzie; w I połowie XIX wieku gdy przekazywano ewangelikom kościół poklasztorny. Dotyczy to również kresów wschodnich i zachodnich. W tym drugim przypadku szczególnie po zakończeniu I wojny światowej. Przyjrzyjmy się jak to wynika z tej tabeli w odniesieniu do Nowego i okolic. Wybór narodowości: Nowe: polska – 3300; niemiecka 708; inne ( patrz wyżej) 3 osoby. Wybór wyznania: rzymskokatolickie – 3099; ewangelickie – 876; mojżeszowe 31 osób. Jeżeli zsumujemy mieszkańców wyznania rzymsko-katolickiego z wyznawcami mojżeszowymi to stanowi razem 3130 osób; przy deklaracji narodowości polskiej 3300 co oznacza, że 170 osób to co najmniej ewangelicy pochodzenia polskiego! Zresztą można to dostrzec analizując dane dla poszczególnych miejscowości np. Kończyce gdzie dwunastu ewangelików to Polacy, w Kozielcu 17 osób a na Morgach 130 ewangelików to Polacy. PrześledĄmy to w odniesieniu dla wszystkich wymienionych miejscowości. Wybór narodowości polskiej: polska – 6645; niemiecka 2137; inne 10 osób. Wybór wyznania:rzymskokatolickie – 6173; ewangelickie – 2488; mojżeszowe – 31 osób. Nie trzeba zbyt skomplikowanych obliczeń, żeby zauważyć, że katolików jest mniej o 472 osób niż osób deklarujących narodowość polską. Powyższe zestawienie ma charakter popularny. Chodzi o uświadomienie faktu, że stosunki narodowościowe na ziemi nowskiej były skomplikowane. Jak zawsze, od czasów najdawniejszych ze średniowieczem włącznie. Niedawno redakcja Głosu Nowego przypominała odezwę gen. Henryka Dąbrowskiego, który doskonale zdawał sobie sprawę z komplikacji narodowościowych w odniesieniu do tych ziem, gdy pisał do mieszkańców Pomorza: Mieszkańcy na ziemi polskiej, jakiegokolwiek jesteście rodu, jakiejkolwiek religii, jakimkolwiek mówicie językiem, wiedzcie i przekonajcie się, że wojskami francuskie i polskie przychodzą do was.... i dalej: Holendrzy, Niemcy i jakiejkolwiek religii i rodu ludzie zamieszkali na ziemi polskiej... Te skomplikowane stosunki narodowościowe i wyznaniowe dotrwały do czasów II wojny światowej. Wówczas nastąpiło radykalne rozwiązanie tej kwestii – ale to już inna opowieść.
¬ródło: Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, tom XI Województwo Pomorskie. Opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych Ąródeł urzędowych,Warszawa 1926 r.
