Jednym z najważniejszych elementów ludzkiego życia jest troska o swe zdrowie i zdrowie najbliższych. Nieodłącznym jej elementem są lekarstwa i związany z tym pobyt w aptece. Jak się okazuje Nowe posiada ponad 350-letnie tradycje aptekarskie a nowska Apteka "Pod Orłem" - obecnie własność rodziny Marszałłów - istnieje około 220 lat.
Apteka "Pod Orłem" powstała w Nowem pomiędzy rokiem 1772 a 1793. Nie ona była jednak pierwsza. Ponad sto lat wcześniej w Nowem swą aptekę prowadził aptekarz Jan Meller. Apteka uprzywilejowana Pierwszym właścicielem Apteki "Pod Orłem" w latach 1786-1825 był Der Medizinal Apotheker und Assessor Christian Schoeneich. W Nowem, które w wyniku rozbiorów Polski znalazło się w granicach Prus, zaczęło obowiązywać zarządzenie króla Fryderyka Wilhelma II z 11 października 1801 r., precyzujące warunki posiadania apteki i wykonywania zawodu aptekarskiego w konkretnej miejscowości. Wprowadzono typ "apteki uprzywilejowanej" i zaliczono do tej grupy wszystkie apteki, które zostały założone przed rokiem 1810. Apteka uprzywilejowana charakteryzowała się tym, że nadane jej przywileje były dziedziczone. Oznaczało to, że można ją było sprzedawać, a właściciel miał prawo wyboru swego następcy. Do tego typu należała Apteka "Pod Orłem" w Nowem, o czym świadczy odpowiedni wpis w księgach wieczystych z 1820 r. Na sygnaturach leków przygotowywanych w aptece umieszczano napis ? Königliche Privilegierte Adlers Apotheke?. Realne i osobiste Apteki powstałe w latach 1811-94 były aptekami realnymi. Podstawę ich działania stanowił już nie przywilej, lecz koncesja, która była dożywotnia, jednakże zwyczajowo stawała się dziedziczna. W pierwszej kolejności prawo do niej miały wdowy i sieroty, pod warunkiem że udokumentowały przygotowanie zawodowe do prowadzenia apteki. Bywała też przedmiotem handlu. Koncesja udzielona po 1 lipca 1894 r. nie mogła być dziedziczona ani odsprzedawana. Apteki, które ją otrzymały, były "aptekami osobistymi ". Koncesja na nie wygasała z chwilą śmierci właściciela, a dysponentem stawały się władze państwowe. Pomiędzy rokiem 1825 a 1938 Apteka "Pod Orłem" posiadała jedenastu właścicieli. Na wymienienie zasługują: Christine Henriette Schoeneich z mężem Gottfriedem Huebner (1825-57), Friedrich Louis Herman Riebensahm (1860-80), Otto Tietz (1911-24). 11 maja 1938 r. aptekę zakupiła mgr Pelagia Zimniakówna. Cena kupna przywileju aptecznego, urządzeń aptecznych i zapasów towarów wyniosła 46.000 zł, nie licząc domu mieszkalnego, ogrodu oraz przypisanej do tej nieruchomości ziemi. Hipoteka apteki była mocno obciążona w talarach i markach. Odzyskana apteka Nowa właścicielka cieszyła się swoją apteką jedynie do 13 października 1939 r. Została ona skonfiskowana przez władze okupacyjne i przekazana pod niemiecki zarząd powierniczy. Od tego momentu aż do 21 stycznia 1945 r. apteką zarządzał niemiecki Verwalter L. Kehrbaum. Poprzednia właścicielka Pelagia Zimniakówna została zatrudniona w aptece jako aptekarka i wykonywała wszystkie obowiązki aptekarskie. W roku 1942 wyszła za mąż za mgra Henryka Marszałła, który wcześniej był asesorem Sądu Grodzkiego w Nowem. 21 stycznia 1945 r. władze niemieckie zarządziły ewakuację, a Pelagia Marszałł przejęła swoją własność dopiero po kilku tygodniach po wkroczeniu wojsk radzieckich do Nowego (19 lutego 1945 r.). 1 kwietnia 1945 r. sporządziła remanent, w którym spisała około 170 surowców, niewielką ilość butelek, naczyń i słoików aptecznych. Wszystkie leki gotowe zostały wykradzione bądź zniszczone. Dla apteki nastał ciężki powojenny okres, brakowało zarówno surowca jak i leków gotowych. Brak specyfików wyrównywano wzmożoną produkcją własną. Właścicielka skupowała od ludności surowce roślinne i przerabiała je na leki poszukiwane. W okowach systemu 8 stycznia 1951 r. Sejm PRL uchwalił ustawę o przejęciu wszystkich aptek prywatnych przez państwo, a już następnego dnia rano 9 stycznia 1951 r. - tzw. "trójka społeczna" - odebrała Aptekę "Pod Orłem" ze wszystkim, co się w niej znajdowało. Spis remanentu towarowego liczył sobie wówczas 1.918 pozycji - dziesięciokrotnie więcej niż po zakończeniu wojny. Tak więc Pelagia Marszałł już po raz drugi utraciła swoją własność, tym razem z rąk Polaków. Po przejęciu apteki przez państwo, została kierownikiem apteki. Początkowo Apteka "Pod Orłem" podlegała Oddziałowi Bydgoskiemu Centrali Aptek Społecznych. Potem została przejęta przez Bydgoski Zarząd Aptek, a w 1975 r. przez Przedsiębiorstwo Zaopatrzenia Farmaceutycznego ?Cefarm? w Bydgoszczy. Pelagia Marszałł była kierownikiem apteki do końca 1975 r., natomiast Henryk Marszałł pracował jako zastępca kierownika do końca życia (1972). Po prawie 40 latach - w roku 1990 - apteka ponownie wróciła do rodziny Marszałłów, co sprawiło wielką radość będącej już na emeryturze pani Pelagii. Trzeba jednak podkreślić, że nie był to zwrot zabranej apteki, a ponowne odkupienie jej od państwa. Apteka wyjątkowa Każdy, kto choć raz odwiedził nowską Aptekę "Pod Orłem" wie, że jest to miejsce wyjątkowe. Jego wyjątkowość polega na tym, iż jest ono dalekie od zimnego supermarketowego centrum dystrybucji leków. Kolejne pokolenia farmaceutów rodziny Marszałł służą swą wiedzą i fachowością w najdrobniejszych nawet bolączkach. Nestor rodziny Leszek Marszałł jest doktorem habilitowanym farmacji, jego syn Marcin uzyskał tytuł doktora farmacji, a podejmowana współpraca z licznymi ośrodkami naukowymi krajowymi i zagranicznymi pozwala mieszkańcom na pewne i spokojne korzystanie z usług nowskiej Apteki "Pod Orłem".
Zbigniew Lorkowski
Źródła: Aleksander Drygas, Zarys dziejów farmacji, Gdańsk 1994; Katalog wystawowy: Apteka pod Orłem w Nowem 1786-2010, Nowe 2010. Autor dziękuje rodzinie Marszałł za udostępnienie materiałów do artykułu.