Początek osadnictwu w Nowem dał najpewniej gród, wzmiankowany Ąródłowo dopiero w r. 1266 , który istniał jednak chyba na wiele lat przed wymienioną datą, skoro w 1277 r. miał już tak duże znaczenie, że stał się głównym ośrodkiem utworzonej wówczas kasztelanii nowskiej. Gród ten większość badaczy lokalizuje na terenie powstałego póĄniej zamku krzyżackiego. Czas powstania położonej zapewne obok grodu osady rzemieślniczo-handlowej jest nie znany. Nie ulega jednak kwestii, że około 1280 r. osada taka nie tylko istniała, ale miała w tym czasie wyraĄnie miejski charakter, skoro około 1282 r. sprowadzeni zostali do Nowego franciszkanie, zakon osiedlający się programowo tylko w ośrodkach miejskich. Fakt powstania tego konwentu umacnia nie tylko tezę o miejskim charakterze Nowego, ale świadczy nadto o dość gęstym wówczas już zaludnieniu zarówno miasta, jak i całej okolicy. W ogólnej literaturze dotyczącej zakonów żebraczych, przyjmuje się bowiem tezę, że konwenty tych zakonów, wobec ścisłej zależności ich warunków rozwojowych, od wydajności kwesty na terenie ich osiedlenia, a także wobec faktu, że zasadniczą formą ich działalności były kazania kierowane do masowego odbiorcy, osiedlały się tylko na terenach o odpowiedniej gęstości zaludnienia.
¬ródłowe potwierdzenie miejskiego charakteru osady w Nowem znajdujemy jednak dopiero w datowanym na 1301 r. akcie nadania dla Piotra Święcy, gdzie w stosunku do Nowego użyto już wyraĄnie określenia miasto Jeszcze bardziej jednoznaczne informacje na temat miejskiego charakteru Nowego zawiera dokument o rok póĄniejszy, nadający Walterowi Grelle tytuł dziedzicznego wójta w Nowem. Treść tego aktu wraz z zawartością wcześniejszych dokumentów pozwala scharakteryzować Nowe jako okrzepłą już formę osadniczą, złożoną z dwóch członów położonego na wzniesieniu castrum i leżącej nie opodal civitas, będącej osadą o charakterze miejskim. W osadzie tej istnieje określona struktura sądowo-administracyjna oraz rozbudowana, opierająca się na farze i klasztorze franciszkańskim organizacja kościelna, funkcjonują podstawowe urządzenia komunalne ławy i kramy kupieckie, łaĄnie, a dom handlowy powstać ma w najbliższej przyszłości. W związku ze stwierdzonym powyżej faktem występowania w Nowem prawie 4 Wszystkich podstawowych elementów średniowiecznego miasta nasuwa się pytanie, czy wobec tego doszło tutaj rzeczywiście do konkretnej realizacji przestrzennej tego, potencjalnie przecież istniejącego programu urbanistycznego zgodnie z zasadami ówczesnej sztuki budowania miast.
Analogie lepiej zachowanego ośrodka gdańskiego, w którego rozplanowaniu stwierdzono wyraĄne ślady zastosowania pewnej koncepcji urbanistycznej, sugerują, że odpowiedĄ twierdząca leży tu w granicach prawdopodobieństwa zwłaszcza że w Nowem mamy do czynienia ze środowiskiem mieszczańskim o dużym znaczeniu społecznym, skoro mieszczanie jako równoprawni z rycerzami i duchowieństwem świadkowie uczestniczą w sporządzaniu ważnych aktów prawnych.
Dalszemu umocnieniu tego prawdopodobieństwa służyć mogą pewne wnioski, wynikające z analizy nieco póĄniejszych wydarzeń. Otóż w połowie XIV w., w momencie lokacji miasta przez Krzyżaków, proboszczowi i franciszkanom nadaje się w mieście działki, które już od dawna tam posiadali 9. Ponieważ zarówno fara, jak i klasztor istniały już w obrębie osady przedkrzyżackiej, akt ten ma wszelkie cechy usankcjonowania pierwotnych lokalizacji tych instytucji. Skoro zaś uznamy, że w ten sposób w dwóch przypadkowo Ąródłowo udokumentowanych punktach nastąpiło ściśle topograficznie rozumiane nawiązanie lokalizacji krzyżackiej miasta do dawnego układu osady pomorskiej, to konsekwentnie uznać też musimy duże prawdopodobieństwo podobnego nawiązania w kilku dalszych punktach jak główne drogi dojazdowe, związany z nimi plac targowy itd.
Z przyjęcia takiej tezy wynikałby wniosek, że porządek przestrzenny osiedla pomorskiego odpowiadać musiał w jakiejś mierze zasadom średniowiecznej urbanistyki, skoro istniała możliwość posłużenia się jego elementami przy komponowaniu rozplanowania lokowanego przez Krzyżaków miasta, którego układ zgodny jest w sposób oczywisty z regułami rozplanowania miast średniowiecznych.
W konsekwencji uznać by także należało, że zniszczenie Nowego w czasie zdobywania przez Krzyżaków w 1308 r. nie było tak totalne. jak to się często na podstawie wzmianek Ąródłowych przyjmuje.
Fragment pochodzi z następującej publikacji: Dzieje Świecia nad Wisłą i jego regionu pod redakcją Kazimierza Jasińskiego, Warszawa-Poznań-Toruń-1979,
