Właśnie zapisy tej księgi pragnę przybliżyć czytelnikowi, dla przypomnienia historii oraz ludzi z tamtych lat, którzy ją tworzyli mieszkając i pracując w Nowem. Najczęściej, w zapisach Księgi, ich nazwiska są wymieniane z inicjałem imienia a nazwy ulic i numeracja posesji wg ówczesnych oznaczeń. Z reguły nazwy ulic pokrywają się one z obecnymi. Jedynie ul. Kolejowa rozpoczynała się od pl. św. Rocha a ul. Gdańskie Przedmieście przemianowano w 1938 roku na ul. gen. Komierowskiego. Ul. Sądowa obecnie nazywa się Bydgoską a ul. Wojska Polskiego dość powszechnie jest nazywana Klasztorną , czyli - jak dawniej.
Nowe w 1929 roku wraz z przedmieściami: Miejski Bochlin, Miejski Tryl i Przyny było miastem liczącym 5154 mieszkańców. Działał tu Sąd Powiatowy, dla którego nadrzędnym był Sąd Okręgowy w Grudziądzu. Ważną rolę dla łączności z obszarem całego państwa pełniła oddana do użytku w 1902 roku prywatna linia kolejowa z Nowego do Twardej Góry. Dla przewozu towarów drogą wodną otwarta była przystań żeglugi parowej na Wiśle. Funkcjonował Komisariat Straży Celnej. Magistrat mieścił się w narożnym budynku przy ul Gdańskiej i Krótkiej. Czynne były dwa kościoły katolickie, kościół ewangelicki, synagoga, szpital miejski o 25 łóżkach, gazownia, wodociąg, rzeźnia miejska oraz, zainstalowana w latach 1928-29, sieć niskiego napięcia, zasilana prądem z elektrowni krajowej w Gródku. Miasto organizowało sześć jarmarków rocznie. Szczyciło się też posiadaniem parku miejskiego. Działało tu wiele instytucji, stowarzyszeń i organizacji społecznych oraz związki zawodowe i Ochotnicza Straż Ogniowa.
Urząd burmistrza sprawował Władysław Jabłoński a przewodniczącym Rady Miejskiej był Mieczysław Śliwiński. Dyrektorem Szpitala Miejskiego, przy ul. Gdańskie Przedmieście, był dr med. Maksymilian Neumann, a dyrektorem Rzeźni Miejskiej - dr wet. Ernest Arndt.
Miasto posiadało Zakład Wodociągowy i Gazownię Miejską, którymi kierował monter Łukowski. Gazownia i wieża ciśnień znajdowały się przy ul. Zduńskiej, a stacja uzdatniania wody i przepompownia - przy ul. Kwiatek.
Nowe było siedzibą dwóch banków: Banku Ludowego przy ul. Gdańskiej i Oddziału Banku Powiatowego oraz Komunalnej Kasy Oszczędności przy ul. Sądowej 26. Dzieci uczyły się w Publicznej Szkole Powszechnej, której kierownikiem był Franciszek Tytulski.W gmachu tym mieściła się również Państwowa Szkoła Zawodowa Dokształcająca.
Mieszkali tu i pracowali adwokaci i notariusze: Czesław Gauza oraz Jeziurski - obaj swoje kancelarie prowadzili przy ul. Sądowej. Nie zabrakło też komornika, którym był Franciszek Chojnicki. Biuro pisania podań i tłumaczeń prowadził A. Romański - ul. Długa 4. Miejscowa drukarnia prowadzona przez Wł. Wesołowskiego przy ul. Gdańskiej 23 wydawała również raz w tygodniu „Gazetę Nowską”.
O zdrowie mieszkańców, oprócz dr. M. Neumanna dbał również dr M. Boetcher. Zęby leczyli: Max Rogatzki i Kocik - obaj mieszkający przy Rynku. Porody nowych mieszkańców odbierały akuszerki: M. Bleja i M. Wiśniewska. Leki sprzedawała apteka „Pod Orłem” przy Rynku 12, której właścicielem był Antoni Klemens.
W 1929 roku w mieście funkcjonowały zakłady przemysłowe oraz rzemieślnicze i handlowe, prowadzące różnorodną działalność gospodarczą oraz majątek ziemski Stanisława Wojnowskiego (Kończyce 410)..
W branży drzewnej należy wymienić trzy tartaki: Ot. Demler - ul. Zielona 8, H. Wokőck - ul. Gd. Przedm. -3 i F. Jędrzejowski. Obrotem materiałami drzewnymi zajmowała się Spółka Komandytowa M. Fitzermann - ul. Sądowa 8. Przerobem drewna i produkcją mebli zajmowały się zakłady: Fr. Gburek - Podgórna 4, Paweł Grűneberg - Rynek 11,Gust. Hunsdorf - Sądowa 26a, Jerzy Hunsdorf - Klasztorna 8, Franciszek Luda - Kolejowa 22, Bracia Sonnenwald - Zduńska 7, Franc. Strippentow - Sądowa 10 i Henryk Wokőck - Gd. Przedm. 3. Działalnością rzemieślniczą w stolarstwie zajmowały się warsztaty: P. Czarkowski - Sądowa 20a, A. Dąbrowski - Nowa 7, A. Fankidejski, W. Soliński, J. Haberland, E. Hunsdorf - Dłuda 3, O. Kling, P. Łukowski, F. Otlewski, F. Pater, J. Sieg - Kolejowa 4, F. Stasiewski, T. Strippentow, J. Trocker - Sądowa 16, G. Tehsmer, A Wróblewski, B. Wróblewski i A Żurawski - Przykop 3. Bednarstwem trudnili się Dąbrowski - Wiślana, Fischer - Długa i Knarr - Nowy Świat. Kołodziejstwo prowadził E. Laskowski - Kolejowa 23. Produkcją mebli wiklinowych zajmowały się firmy: Aug. Frankowski - Kolejowa 2/3 i Bracia Fitzermann - Sądowa 8, a usługi koszykarskie świadczył K. Hensel - Grudziądzka 1.
W branży metalowej wytwarzaniem maszyn rolniczych zajmowało się przedsiębiorstwo Gustawa Voss - Kolejowa 20. Warsztaty mechaniczne prowadzili: Józef Olszewski - Rynek 10,Czesław Paluchowski - Rynek 7, Jan Paluchowski - Kościuszki 3 i P. Szczblewski, usługi ślusarskie świadczył J. Otlewski, tokarskie : Romej - Zielona 1 i H. Schulz - Targowisko, blacharskie: G. Klain - Rynek 23 i J. Sylwestrowicz, a kowalskie : W. Kohls - Sądowa, H. Prengel - Kolejowa 12, F. Schwarz - Kolejowa 10 i M. Wygodzki - Kolejowa 6. Wyroby żelazne można było kupić w sklepach: A. Kleinwachter - Klasztorna 4 i J. Siudziński - Rynek 22. Stare żelastwo skupwał K. Krzemiński - Długa 25.
Mieszkańcy Nowego i okolic mogli korzystać z usług wielu innych zawodów. Budownictwem zajmowała się firma Wikrik - Zajączkowski, cegłę produkował W. Hubschmann, wyroby cementowe Fr. Thieleman - Gd. Przedm. 26/27, a kafle M. Klein. W branży skórzanej siodlarstwem zajmował się E. Schlosser a obrotem skórą: N. Neuhaus, B. Szybrowski - Klasztorna 6, O. Wedel - Gdańska 14 i J. Wetzer. Zegarmistrzostwem zajmowali się: Fr. Jasiński - Gdańska 11, H. Netzelmann - Gdańska 16 i A. Nowakowski - Rynek 18. Usługi malarskie świadczyli: L. Rządcowski - Grudziądzka, F. Sylwestrowicz - Długa i E. Worth.
W branży rolno-spożywczej funkcjonowały hurtownie: Oddział Wielkopolskiego Składu Kawy „Weska” - Gdańska 9 i Spółdzielnia Rolniczo-Handlowa „Rolnik” - Dworcowa 15. Obrót zbożem prowadzili: Lampiarski - Sądowa 22 i M Siudziński - Sądowa 2, ziemiopłodami: Fr. Grunbrowski - Nowa, M. Siudzińska i L. Szenk - Gdańska 13, bydłem: F. Bajer - Długa 9, P. Grajewski - Zduńska 10 i B. Smoczyński - Rynek 19 i końmi - J. Gibowski. Mleczarnię prowadzili Wł. Michalski - Prill - Zielona 1, młyny: Iz. Skalski - Kościuszki 5 i F. Fryk a wiatrak I. Prill. Wódki i likiery wytwarzali: J. Borkowski - Kościuszki, A. Rogowski, Mieczysław Śliwiński - Grudziądzka 10 i Wł. Wilczowski - Rynek 4, ocet: Fr. Górczyński - Klasztorna 5 i R. Mierna - Kościuszki a wody mineralne oferował F. Gaszyński. Piwo rozprowadzała J. Smoczyńska - Gdańska 25. Artykuły spożywcze i kolonialne prowadziły sklepy: Fr. Bochantyn - Kościuszki 6, J. Borkowski, Herman - Kościuszki 3, M. Kościńska - Garbuzy 7, F. Troll - Gdańska, P. Maina - Gdańska, T. Pilarski - Gdańska, B. Rogowska - Klasztorna 2, F. Rogowski - Gdańska, F. Ruszycki - Grudziądzka i M. Śliwiński - Grudziądzka. Piekarnie wraz ze sklepami prowadzili: P. Chyła - Rynek 28, Dysarz - Klasztorna, W. Nikodem - Grudziądzka 18, Pawlikowski - Gdańska 8, I. Skalski, Sz. Szczukowski, S. Wiecki - św. Rocha 2 i G. Nobel - Klasztorna 14. Mięso i wędliny wytwarzali i sprzedawali: E. Behr. - Sądowa 12, A. Dambek - Gdańska 10, J. Gibowski - Gdańska 12, P. Klahs - Grudziądzka 7, F. Kuncelmann - Długa 1, F. Smoczyński - Rynek 14, Siostry Śmigierskie - Gdańska 8 i F. Stasiewski - Gdańska 22. Rybołówstwem trudnił się F. Zdanowicz. Ogrodnictwo prowadzili O. Radtke - E. Wollenweber a owoce sprzedawali: B. Brucki - Rynek 34, A Fankidejski - Wiślana 5, A. Radtke - Gd. Przedm. 31 i A. Zimny.
Ważną rolę spełniało hotelarstwo i gastronomia. Gościny użyczały hotele: „Biały Orzeł” Otto Meyer - Rynek 2, „Concordia” - Kościuszki 1 i „Dom Polski” - Kolejowa 28. Restauracje prowadzili: H. Baumann - św. Rocha 3, Bodzentyn - Kościuszki, F. Kohls - Rynek 32, Fr. Krogoll - Gdańska 19, Aleks Maciejewski - św. Rocha, E. Mechlin - Gdańska 5, J. Pawlikowski, Fr. Rogowski - Gdańska 21, P. Szczukowski - Gdańska 2 i S. Wiecki. Ponadto S. Wiecki prowadził kawiarnię „Pomorzanka” - św. Rocha 2 a Stachula w Rynku. Wyszynk trunków prowadzili: F. Cieśliński, B. Lordowski, P. Mechlin, O. Mayert i B. Stasiewski.
W pozostałych branżach obsługą społeczeństwa zajmowało się wielu rzemieślników i kupców. Usługi fryzjerskie prowadzili: Z. Majewski, B. Niedziałkowski i J. Talarowski. Kapelusze damskie wykonywały: M. Różańska - Sądowa, J. Szturma - Rynek i K. Wachowska. Usługi krawieckie wykonywały warsztaty: B. Cejrowski, Fr. Karasiewicz - Kolejowa 6, J. Kotowski - Sądowa, J. Laskowski - Gd. Przedm. 8, O. Rota, B. Wojtyniak - Klasztorna 12, R. Zajdlic - Grudziądzka 2 i W. Zieman. Szewstwem i naprawą obuwia zajmowali się: L. Augustyn - Rynek 15, J. Krűger - Grudziądzka 14, J. Murawski - Rynek 10, P. Sylwestrowicz i P. Voss - Grudziądzka 13. Fotografowaniem zajmowali się: R. Halicki - Gdańska 16 i Wiecki - św. Rocha. Sklepy bławatnicze prowadzili: J. Goldschlag - św. Rocha 3, W. Jażdżewski - Rynek 25, A. Krause, S. Mayer - Rynek 8, Czesław Paluchowski, S. Sękowski - Rynek 27 i M. Lichross. Galanteryjne: Hunsdorf - Rynek i Ł. Mittwode - Rynek 6. Drogeryjny asortyment rozprowadzali: R. Halicki - Gdańska, Antoni Klemens - Rynek 12 i „Pod Lwem” - Gdańska 16. Księgarnie i materiały piśmienne prowadzili: O. Bednarz - Gdańska 3 i Wesołowski - Gdańska. Naczynia kuchenne sprzedawał Rogórski - Rynek. Tapety rozprowadzał L. Rzędkowski - Grudziądzka 9. Towary różne sprzedawały sklepy: M. Dąbrowski -pl. Klasztorny 1, F. Fitzerman - Garbuzy 6, J. Kamrowski - Kolejowa 9, S. Narzyńska - Rynek 11, B. Stołajowski - Sądowa 28 i L. Szenk - Gdańska 13. Węgiel można było kupić w składnicach: F. Krogoll - Gdańska, Mechlin - Gdańska i O. Meissner.
W celu zabezpieczenia dostaw towarów funkcjonowały przedsiębiorstwa ekspedycyjno-przewozowe. Na trasie Nowe - Twarda Góra kursowała kolej Towarzystwa Przewozowego, ekspedycją zajmowali się Feliks Derżewski - Nowa 3, B. Stasiewski - Dworcowa i firma Lampiarski, która dysponowała autobusem kursującym na trasie Nowe - Grudziądz.
Prezentowany powyżej wykaz firm działających przed rokiem 1929 spisałem z internetu: http://www.jewishgen.org/jvi-pl/bizdir. Zawiera przeszło dwieście podmiotów gospodarczych działających w Nowem. Stan ten wykazuje znaczne nasycenie rynku wszelaką wytwórczością i usługami. Dlatego można stwierdzić, że już wtedy Nowe było silnym centrum gospodarczym. Rozwijając wytwórczość rzemiosł drzewnych, z upływem lat, wybiło się w stolarstwie na ośrodek meblarski, który stał się sławny w kraju i poza jego granicami. Do jego rozsławienia przyczyniły się targi meblowe, zorganizowane dwukrotnie jeszcze przed wybuchem drugiej wojny światowej.
Zenon Gurbada
|
Jeszcze raz dziekuę za analizę Księgi.