Niewątpliwie podstawowym pytaniem, na jakie należy sobie odpowiedzieć podejmując próbę syntezy dziejów naszego dekanatu, jest to: kiedy i z czego powstał?
Niestety, mimo licznych prób ustalenia przebiegu pierwszych wieków chrześcijaństwa na Pomorzu, z braku źródeł, historia jest nadal w dużym stopniu hipotetyczna. Może więc być kilka prawdopodobnych wariantów dziejów dekanatu nowskiego, przeze mnie zwanego w odniesieniu do czasów najdawniejszych „megaparafią”.
Przedstawię jeden z nich, w świetle wielu opracowań, optymalny.
Osiadła ludność tej części Pomorza Wschodniego związana pierwotnie była z kręgiem chełmińskim kultury łużyckiej, która to, poprzez m.in. wpływy etruskie, przerodziła się w tzw. kulturę wenedzką. Po niepokojach wędrówki ludów i ustaleniu się społeczeństwa i kultury pomorskiej, powstał system opoli i feudalnych księstewek, łączących się w razie niebezpieczeństwa w większe struktury.
Całość oparta była na licznych grodach, czyli gardach, do których z czasem należeć zaczęło i dawne „Nowe”, jakkolwiek się wówczas nazywało. Religia tych czasów związana była z kręgiem słowiańskim i jego lokalnymi mutacjami.
„Nowe”, leżące wówczas przy Szlaku Bursztynowym, podlegać mogło pewnym wpływom romańskim, a tym samym chrześcijaństwo nie musiało być tu zupełnie nieznane. Nie oznacza to oczywiście jakiejkolwiek formy chrystianizacji, lecz jedynie zasłyszenie o nowym, jednym i jedynym, Bogu.
Sytuacja taka utrzymywała się do 2 połowy X wieku, kiedy to powiększające swe terytorium plemienne państewko Polan stopniowo zaczęło sobie podporządkowywać kolejne ziemie słowiańskie.
Przyjęcie chrześcijaństwa przez jednego z jego władców, Mieszka, podyktowane było głównie względami politycznymi. Mieszko I podporządkował sobie Pomorze, lecz nie zdążył i tu wprowadzić nowej religii.
Chrystianizacji dokonał jego następca – Bolesław I Chrobry – i początkowo miała ona charakter dobrowolny. Z misją szerzenia nowej wiary wysłany został w 997 roku bp Wojciech.
Jest kilka potencjalnych tras owej wędrówki, w większości omijających nadwiślańskie wykroty, w tym i „Nowe”. Jedynie wielce prawdopodobna podróż rzeką obejmuje nasz ówczesny gród. Ta wersja stała się kanwą obchodów 1000-lecia owej misji i rejsu łodzi „Sanctus Adalbertus” ks. Jaskuły.
Po męczeńskiej śmierci misjonarza polityka władcy uległa zmianie – nowa religia stała się nakazem administracyjnym. Sam Bolesław zaś uposażał kościoły i duchownych. Pierwsze świątynie powstawać zaczęły przy grodach, zwykle w miejscach tradycyjnych zgromadzeń.
„Nowe” mogło być jednym z takich grodów, mogła je jednak znieść „rewolucja polańska”.
W kościołach grodowych osoba duchowna łączyła obowiązki kapelana garnizonowego z funkcją cywilnego plebana. Istniejące samoistnie kościoły grodowe z czasem zaczęły skupiać wokół siebie wiernych z okolicznych osad, tworząc coś na kształt niezależnych pierwotnych parafii. Ta, oddolnie powstająca, struktura z czasem potrzebować zaczęła zwierzchnictwa.
Stało się to ważne szczególnie w kontekście powstania metropolii gnieźnieńskiej i jej rywalizacji z niemieckim Magdeburgiem.
Około 1013 roku powstawać więc zaczął stopień pośredni między stolicą arcybiskupią a lokalnymi kościołami. Utworzono 2 pomorskie diecezje: kruszwicką i kujawską. „Nowe” znalazło się w biskupstwie kujawskim.
Nowa wiara nie zdążyła się jeszcze w pełni zinstytucjonalizować, gdy Pomorze oddzielać się zaczęło od reszty polańskiego państwa, a na całości pozornie już chrześcijańskich ziem nastąpiła pogańska reakcja. Wszelkie kościelne struktury przestały istnieć.
Dopiero rządy Kazimierza I, nie bez racji zwanego Odnowicielem, doprowadziły do powolnej odbudowy nowej wiary i jej materialnego zaplecza. Nie wszystko jednak udało się w pełni odtworzyć. W międzyczasie na terenie Pomorza Zachodniego organizacja kościelna albo przestała istnieć, albo podporządkowali ją sobie Niemcy. Na Pomorzu Nadwiślańskim zaczął ją w pełni i odgórnie odbudowywać Bolesław Śmiały około 1075 roku. Nie dało to jednak oczekiwanych rezultatów, głównie z powodu politycznej odrębności Pomorza. Dopiero późniejszy jego podbój przez Władysława Hermana, zakończony przez Bolesława Krzywoustego, pozwoliły na trwałą restytucję na tym obszarze struktur Kościoła i ostateczną jego chrystianizację, nie tylko na pergaminie. Nastąpiło to po 1124 roku.
Wówczas to legat kardynał Idzi odnowił oba wschodnio-pomorskie diecezje.
Połączono je zresztą w jedno biskupstwo pomorskie ze stolicą we Włocławku.
Magdeburg nie chciał poddać się bez walki i dopiero decyzja Stolicy Apostolskiej przesądziła o odrębności i polskości owej diecezji.
Wkrótce potem kolejny legat – Gwido – utworzył niższą organizację kościelną na Pomorzu, archidiakonat pomorski w 1148 roku.
W połowie wieku zaczęto też w oparciu o wyższe struktury odgórnie tworzyć sieć parafialną. Kolejny raz pomocne okazały się już istniejące czy właśnie powstające grody.
Gród nowski także właśnie się odtwarzał, a wraz z nim parafia nowska, bardzo zbliżona w swej formie terytorialnej do obszaru władztwa administracyjnego. Przypuszczalnie owa „megaparafia” obejmowała już istniejące czy mające dopiero powstać miejscowości:
Barłożno, Bzowo, Grabowo, Jania, Komorsk, Lalkowy, Lubień, Mątawy, Michale, Nowa Cerkiew, Opalenie, Osiek, Pieniążkowo, Płochocin, Skórcz.
Dokładna data odnowienia/założenia? parafii nowskiej nie jest znana.
Wedle zapisków XVIII-wiecznego proboszcza nowskiego, ks. Józefa Majowskiego , opartych na nieistniejących już źródłach, miało to ponoć nastąpić około 1185 roku. Dokonać tego miał książę pomorski Sambor I.
Dawny, drewniany kościółek znajdować się miał w tym samym miejscu, gdzie obecnie jest fara. Z braku jakichkolwiek śladów zmiany patrona przyjąć należy, że od początku nosił on wezwanie św. Mateusza Apostoła i Ewangelisty. Parafia ta należała do archidiakonatu pomorskiego i diecezji włocławsko-pomorskiej.
W miarę rozwoju gospodarczego ziemi nowskiej i jej miejscowości, ich właściciele wydzielali z czasem z obszaru wielkiej parafii i uposażali swe własne parafie. I one z czasem ulegały niekiedy wtórnemu podziałowi.
Było to zgodne z ogólną tendencją i powodowało stały rozwój sieci kościelnej. Parafia nowska, erygowana przez księcia miała niejako status państwowy i była już wówczas nadrzędną wobec okolicznych parafii prywatnych, rycerskich.
W połowie XIII wieku sprowadzeni zostali do Polski, celem chrystianizacji pogańskich jeszcze Prusów, rycerze krzyżaccy.
28 lipca 1243 roku legat Wilhelm utworzył dla Zakonu nowe biskupstwa: chełmińskie z Chełmnem i pomezańskie z Kwidzynem. Do ugody z 1300 roku podporządkowano je nie Gnieznu lecz Rydze.
Rozrost ośrodka handlowego przy grodzie nowskim spowodował pod koniec XIII wieku przemianę tegoż w miasto przedlokacyjne. Wyrazem tego stało się osadzenie przez księcia Mściwoja II mnichów franciszkańskich.
Ekspansja krzyżacka zakończyła się podbojem Pomorza Gdańskiego.
Początkowo nie spowodowało to zmian w przyporządkowaniu kościelnym Nowego, lecz powstające miasto i jego świątynie uległy zniszczeniu.
W tym okresie i krzyżacy, w ramach dawnej parafii nowskiej, erygować zaczęli własne parafie.
Najwcześniej z „megaparafii” wydzieliła się przypuszczalnie parafia pieniążkowska, z fundacji prywatnej. Od niej zaś oddzieliły się wkrótce Lalkowy i Opalenie, także prywatne. W 1277 roku wsie Warlubie i Wielki i Mały Komorsk stały się własnością biskupa kujawskiego Alberta. W 1295 roku w Komorsku Wielkim utworzona została parafia kościelna. Podobnież Pieniążkowo w 1294 roku stało się częścią dóbr biskupich. Kozielec zaś od 1290 roku został pozyskany przez biskupa Jakuba do majętności gnieźnieńskich.
Na ziemiach w różny sposób podporządkowanych Zakonowi przed 1325 rokiem powstała parafia w Bzowie/Głownie, utworzona przez komtura grudziądzkiego, a po 1380 parafie Płochocin i Lubień Wielki. W 1339 roku zaś komtur Pokrzywna Konrad von Gartow utworzył parafie Skórcz, z której 30 lat później wydzieliło się Grabowo.
W tymże czasie potomkowie Gotschalka z Jani tworzą Janię Kościelną, a w roku 1433 Jaśko z Michala zakłada tam parafię.
Niektóre z tych parafii przetrwały dłużej, inne krócej, jedne łączyły się, inne zanikały i pojawiały się na nowo. Główną przyczyną przejściowego upadku niektórych z nich była Reformacja. Większość z tych parafii odnowiono jednak w XIX lub XX wieku.
W Nowem pierwszym znanym z imienia plebanem był w 1290 roku Andrzej zwany Klerykiem, jeszcze w 1325 roku wymieniany jako kolektor świętopietrza. To właśnie „grosz Piotrowy” i niechęć Zakonu w jego uiszczaniu spowodowały brak zmian w wyższej strukturze Kościoła na Pomorzu. Nowe i jego parafie nadal podlegały Włocławkowi, stanowiąc część Archidiakonatu Pomorskiego.
Także powrót Pomorza do Polski nie spowodował daleko idących zmian, poza lokalnymi przesunięciami. W administracyjnym, nie gospodarczym, obrębie nowskiego dekanatu znalazła się wówczas enklawa pelplińska, czyli miejscowości należące do opactwa cystersów, położone na terenie dekanatu gniewskiego.
Wedle map, opracowanych przez profesorów Biskupa i Tomczaka z UMK, w 1577 roku dekanat nasz obejmował następujące parafie rodzime:
Bzowo, św. Małgorzaty,
Czarnylas, św. Andrzeja Apostoła,
Dąbrówka, Podwyższenia Krzyża,
Jania Kościelna, Świętej Trójcy,
Komorsk Wielki, św. Bartłomieja Apostoła,
Lalkowy, św. Barbary,
Lubień Wielki, św. Jakuba Apostoła,
Nowe, św. Mateusza Apostoła i Ewangelisty,
Opalenie, św. Apostołów Piotra i Pawła,
Pączewo, Zwiastowania Pańskiego,
Pieniążkowo, św. Jana Chrzciciela,
Płochocin, św. Wawrzyńca,
Skórcz, Wszystkich Świętych.
A we wspomnianej enklawie:
Dzierżąźno, św. Jakuba Apostoła,
Klonówka, św. Katarzyny,
Nowa Cerkiew, Wniebowzięcia NMP,
Jej filię – Królówlas, św. Mikołaja i Rocha,
Piaseczno, Narodzenia NMP.
Z powyższych miejscowości w XVII wieku Piaseczno właśnie odgrywać zaczęło poważną rolę jako miejsce cudowne i łaskami słynące. Jednym z przejawów rodzącego się kultu były odwiedziny studzienki przez Jana Sobieskiego, ówczesnego starostę gniewskiego.
W wyniku wspomnianej już Reformacji w nowskim dekanacie we władanie protestanckie przeszły kościoły w Bzowie, Czarnymlesie, Dąbrówce, Klonówce, Lubieniu Wielkim, Nowem /2/, Pączewie i Skórczu.
Większość z nich stała się z powrotem substancją katolicką po roku 1580, w którym to Sejm warszawski swą konstytucją wrócił je wiernym. Wielkie zasługi w tym dziele położył bp Stanisław Karnkowski.
Nie oznaczało to oczywiście likwidacji wyznań reformowanych ale do różnych pomorskich zborów należeli głównie nie-Polacy.
W takim kształcie parafia i dekanat nowski doczekały końca XVIII wieku i rozbioru Rzeczypospolitej. Administracyjne przyłączenie do Prus początkowo nic nie zmieniło. Patent królewski z 28 stycznia 1793 roku potwierdzał nienaruszalność praw duchowieństwa i wiernych Kościoła Katolickiego, lecz rozpoczęła się jednocześnie swoista promocja protestantyzmu. Pomimo zapewnień z końcem 1797 roku przeniesiono księży na tzw. „etat cywilny” i jako pracownicy państwowi otrzymywali oni około 30% swego dawnego dochodu. Upaństwowiono też, w ramach I etapu Regulacji, wielką własność kościelną.
Na terenia naszego dekanatu pruskimi stały się więc Kozielec, Pieniążkowo, Komorsk Wielki i Mały oraz Warlubie. Nowe przestało też administrować enklawą pelplińską.
Większe zmiany w strukturze Kościoła na Pomorzu nastąpiły w początkach XIX wieku. Spowodowane były dostosowaniem przez Stolicę Apostolską granic prowincji kościelnych do nowych granic państwowych. Papież Pius VII bullą „Ex imposita nobis” z 30 czerwca 1816 roku zacieśnił granice diecezji włocławskiej, a bullą „Cum post novum” z 20 listopada 1818 utworzył Pomorski Wikariat Apostolski w granicach biskupstwa włocławskiego.
Największe jednak zmiany nastąpiły w 1821 roku, kiedy to tenże Pius bullą „De salute animanorum” z 16 lipca powiększył diecezję chełmińską , dotychczas jedynie prawobrzeżną, włączając do niej cały lewobrzeżny archidiakonat pomorski, z jego 9 dekanatami i 130 parafiami. Jego stolicą został Pelplin.
Kolejne, XX-wieczne już zmiany, za wyjątkiem ostatniej, a wynikające choćby z restytucji polskiej państwowości, nie wpłynęły zasadniczo na kształt nowego biskupstwa.
Dość liczne i całkiem znaczące były natomiast przemiany w jego strukturze wewnętrznej. Niektóre upadłe kościoły reaktywowano poprzez kurację lub tworzenie ośrodków duszpasterskich; wraz z rozwojem demograficznym i gospodarczym powstawały też nowe parafie w dawnych małych wioskach.
W roku 1896 w granicach dekanatu nowskiego znajdowały się następujące parafie: Bzowo, Jania Kościelna, Komorsk Wielki, Lalkowy, Lubień Wielki, Nowe, Pieniążkowo, Płochocin i Skórcz, z wymienionymi wcześniej kościołami oraz nowe:
Barłożno, św. Marcina,
Osiek, ze Stacją Misyjną, zapewne św. Rocha.
Z dekanatu odeszły więc: Czarnylas, Dąbrówka, Opalenie i Pączewo, w większości znacznie od Nowego oddalone.
28 października 1927 roku papież Pius XI bullą „Vixdum Poloniae” określił nowe granice diecezjalne.
Natomiast w 1928 roku dekanat nasz powiększył się o parafie w Osieku i kilka kuracji: w Grabowie, Kasparusie, Lipinkach, Smętowie i Warlubiu.
Przez czas jakiś pod Nowe podlegało też kilka miejscowości pobliskich miastu, a położonych za Wisłą. Odpadły one od parafii w 1920 roku, kiedy tereny te pozostały jeszcze niemieckimi. Po II wojnie światowej zaś powstała tam parafia Nebrowo.
W 1934 roku parafia osiecka awansowała do funkcji stolicy dekanalnej. Wraz z nią odeszły: Barłożno, Grabowo, Kasparus, Kościelna Jania, Osiek i Skórcz.
Wedle „Spisu Kościołów...” z roku 1958 do nowskiego dekanatu przynależały wówczas: Bzowo, Górna Grupa /dawniej menonicka/, Komorsk Wielki, Lalkowy, Lipinki, Lubień Wielki, Nowe, Pieniążkowo, Płochocin, Smętowo i Warlubie.
Do parafii w Lubieniu należał wówczas także kościół filiarny w Mątawach, a do Nowego kaplica w Kamionce.
Korekty w strukturze wewnętrznej diecezji nastąpiły za ordynariusza Mariana Przykudzkiego, który podzielił ją na 40 dekanatów. Od początku 1982 roku nowski dekanat przedstawiał się następująco:
Bzowo, św. Małgorzaty,
Górna Grupa, św. Teresy od Dzieciątka Jezus,
Kamionka, św. Andrzeja Boboli,
Komorsk Wielki, św. Bartłomieja Apostoła,
Lalkowy, św. Barbary,
Lipinki, Matki Boskiej Wspomożenia Wiernych,
Lubień Wielki, św. Jakuba Apostoła,
Mątawy, Matki Boskiej Królowej Polski,
Nowe, św. Mateusza Apostoła i Ewangelisty,
Pieniążkowo, św. Jana Chrzciciela,
Płochocin, św. Wawrzyńca,
Smętowo, Przenajdroższej Krwi Jezusa,
Warlubie, Niepokalanego Serca NMP,
Łącznie 13 parafii i około 27.000 dusz.
Papież Jan Paweł II bullą „Totus tuus Poloniae” z 25 marca 1992 roku zakończył chwalebne dzieje diecezji chełmińskiej i dokonując nowego podziału Polski na biskupstwa utworzył był diecezję pelplińską ze stolicą w Pelplinie.
Pierwszym jej ordynariuszem został ostatni sufragan chełmiński /od 1988 roku/ Jan Bernard Szlaga.
W ramach nowego biskupstwa nowski dekanat utracił jedną ze swych parafii, a mianowicie Lipinki, które przyłączone zostały go dekanatu jeżewskiego.
Ostatnie zmiany terytorialne, korekty związane z utworzeniem samodzielnej diecezji bydgoskiej, nie dotyczyły Nowego.
Zmiany wewnętrzne zaś, powiększające parafie w Kamionce, także nie odbiły się na ilości parafii i wielkości naszego dekanatu.
Obejmuje on 12 parafii i nieco ponad 15.000 wiernych.
Na podstawie:
Liedtke Antoni – Zarys dziejów diecezji chełmińskiej do 1945 roku, Pelplin 1994,
Mross Henryk – Parafia świętego Mateusza w Nowem. Kronika, maszynopis, Nowe 1962,
Szulist Wladysław – Przeszłość obecnych obszarów Diecezji Pelplińskiej do 1772 roku, tom I, Pelplin 2000.
Centrum Kultury „ZAMEK”,
wiosna 2005
Redaktor: Marek Tomczak, Źródło:Marek Śliwa
artykuł pochodzi ze strony http://gminanowe.pl |
