Życie buduje się z każdym dniem, każdą godziną, a przeszłość oddala się coraz bardziej. I ona to ze szczególną gwałtownością domaga się głosu. A Nowe i parafia mają bogatą przeszłość. Niejedne burze dziejowe przeszły nad nimi. Tam gdzie kiedyś życie pulsowało leżą teraz omszałe gruzy, a trawą zarosły ścieżki praojców. O historii parafii pisał najwięcej Konstanty Kościński, radny parafialny. Z pod jego pióra wyszły liczne, dobre i Ąródłowo opracowane prace. Ponadto w swej historii powiatu świeckiego H.Maerker oraz K. Lietz. Są to jednak opracowania częściowo już niedostępne, oraz pisane pół wieku temu. Dlatego wydaje mi się uzasadnione podjęcie próby obszerniejszego zajęcia się parafią. Zamierzeniem i celem mej pracy jest kronika parafii św. Mateusza w Nowem. Pragnę opisać przeszłość i teraĄniejszość parafii, kościoła i okolicy. Bo co dzień rwie się tysiące nici przeszłości, zacierają się jej ślady. Na podstawie dotychczasowych publikacji oraz dostępnych Ąródeł starałem się przedstawić jej ogólny rozwój. Zdaje sobie sprawę, ze kronika ta nie przedstawia pełnego życia parafialnego. Nie korzystałem bowiem z pozamiejscowych Ąródeł archiwalnych. Jeśli mimo to piszę tę pracę, czynię to za radą J.Lelewela, który zalecał: Pisać można, a nie frasować się tym, że tu i ówdzie czegoś brakuje. Przyjdzie drugi i trzeci i dopełnią . Tym wszystkim zaś, którzy dostarczyli mi cennych informacji, składam serdeczne podziękowanie.
Dzieje miasta
Nowe miasteczko o bogatej przeszłości, leży na wyniosłym, stromym wzgórzu u lewego brzegu Wisły blisko ujścia rzeki Mątwy, w miejscu kontaktów dwóch regionów fizjograficznych-równiny tucholskiej i pojezierze kaszubskiego. Wzgórze panuje nad okolicą i pozwala ogarnąć wzrokiem rysujące się z dala wieże Kwidzynka oraz daleki widnokrąg. Położenie miasta z natury obronne, wskazuje na cel, dla którego zostało zbudowane, Mury i zamek świadczą, że środki obrony dostarczone przez przyrodę, spotęgowane zostały pracą ludzką. Początkiem osady był gród, strategicznie bardzo ważny. Bronił bowiem tutejszą ludność przed najazdami Prusaków oraz przeprawy przez Wisłę. Kiedy gród został założony - trudno stwierdzić (przyp. Kiedy gród ten nad Wisłą stanął i razem z osadą podle niego nowym przezwany został, niewiadomo, może też osada sama już warowną była nim gród wbudowano od którego i ona powoli nazwy przyjęła - pisze Kujot, który to założył parafię ). Jego początki giną w mrokach przeszłości. Jedni odnoszą ten fakt do ks. Pomorza gdańskiego Sobiesława I (zm. 1178 r.), drudzy do czasów księcia Sambora I (1178 - 1207 r.). Inni wreszcie do Ks. Świętopełka II (zm. 1266 r.). Pierwszą wzmiankę o grodzie nowskim podaje kronikarz Duisburg (W r.1266 stoczono pod murami Nowego wielką bitwę, Mostwin II, korzystając z powstania Prusów, wezwał ich do połączenia się przeciw wspólnemu wrogowi - Krzyżakom. Razem więc uderzyli na 15 statków naładowanych żywnością i bronią dla Krzyżaków. Obsada łodzi broniła się jakiś czas lecz naciskana ze wszystkich stron ładunek wyrzuciła do Wisły i uciekła. Za poniesioną klęskę wielki mistrz Ludwig V Balder stanął 29 VI 1266 pod Nowem i w lipcu oraz w sierpniu pustoszył Pomorze). Wkrótce staje się Nowe i okolica widownią częstych walk z Krzyżakami, którzy ostatecznie w 1308 r. po zaciętej walce gród zdobywają. W 1313 r. Miasto - civitas Neonburg - bardzo zniszczone podczas zdobywania zamku, dostaje się w ręce Krzyżaków (odstępuje im bowiem Piotr Święca, do którego należało od 1301 z nadania Wacława II). Po opanowaniu miasta przez Krzyżaków, Nowe straciło na razie charakter miejski i odzyskało go dopiero 1350 r. Przez nadania mu prawa chełmińskiego. Krzyżacy zbudowali tu murowaną, obronną twierdzę, ważną dla nich, ponieważ łączyła ona posiadłości po prawym brzegu Wisły z Nową Marchią. Nowe było ich Kluczem do kraju . W ręku Krzyżaków pozostaje do r.1464 i stanowi ważny punkt oporu w walkach z Polską. Na krótko tylko zdobywają wojska polskie miasto w 1410 r. po bitwie grunwaldzkiej, oraz w czasie wojny trzynastoletniej, kiedy to Nowe, jako członek Związku Miast Pruskich prowadziło walkę z Krzyżakami. Definitywnie we władanie Polski przechodzi miasto dnia 2 II 1464r. Od tej chwili aż do pierwszego rozbioru Polski było siedzibą starostów niegrodowych.
W XIV w. przypada okres rozwoju miasta. Z tego bowiem czasu pochodzi szereg zabytków architektonicznych (mury obronne, zamek, far). Nowe staje się ważnym ośrodkiem handlowym (szedł tędy główny szlak z Prus Wsch. do Niemiec). Niepokoje najazdów szwedzkich (1625-8 i 1655-6) podcięły podstawy jego rozwoju i doprowadzają Nowe do tak wielkiej ruiny, że Władysław IV zwolnił miasto od podatków. Przypadające w czasach saskich w XVIII w. Bezkrólewia, ciągłe przemarsze obcych wojsk, budowa i uruchomienie linii kolejowej Bydgoszcz - Tczew (1852 r.), to dalszy etap upadku ekonomicznego miasta. W 1772 r. następuje pierwszy rozbiór Polski i Nowe dostaje się pod władzę Fryderyka Wielkiego, który zaczyna kolonizować miasta przybyszami z głębi Niemiec. Lata germanizacyjnego ucisku i pruskiej przemocy rozjaśnionej epizodem napoleońskim (kiedy Nowe zajmują wojska Henryka Dąbrowskiego 1807) nie załamały wierności grodu. Terror pruski wzmaga się w okresie Kul- turkamfu . Wzmaga się niszczenie śladów polskości, germanizowanie młodzieży. Duch polski mieszkańców Nowego mimo wynaradawiania i gnębienia krzepił się nadzieją bliskiej swobody. Na początku 1920 r., gdy Opatrzność Boża wróciła utraconą wolność narodową i religijną, szczera radość ogarnęła polskich mieszkańców i wybuchła zwłaszcza żywo 25. I , kiedy to wojsko polskie wkraczało do Nowego. Od tej chwili Nowe stało się ośrodkiem meblarstwa. Fakt ten wysunął miasto na czoło wszystkich miast Pomorza. Istniało w 1938 r. blisko 100 wytwórni meblowych - a meble nowskie cieszyły się wielkim powodzeniem. Zarząd miejski urządził nawet targi meblowe (1938 i 1939) aby na nich zobrazować wytwórczość miejscowego przemysłu oraz nawiązać nowe stosunki handlowe. Wkrótce po wybuchu wojny światowej, niemieckie oddziały wkroczyły do Nowego (3 IX 1939 r.). Nastąpiły lata okupacji i terroru. Gorliwych Polaków wymordowano lub wywieziono do obozów śmierci. Rok 1942 przyniósł nową akcję Volkslistę , która miała na celu skłócenie elementu polskiego. Ludność Nowego doczekała się jednak wolności. Odzyskuje niepodległość (19 II 1945) stanęło miasto wobec nowych perspektyw rozwojowych. Podtrzymując tradycje stolarstwa, zorganizowana została Nowieńska Fabryka Mebli oraz szereg samodzielnych zakładów meblarskich. Z większych zakładów przemysłowych, które znajdują się na terenie miasta, to zakłady wikliniarskie i tartak. Nowem zainteresował się Instytut Urbanistyki i Architektury w Warszawie, który w 1960 r. opracował perspektywiczny plan rozwoju przestrzennego tego miasteczka na lata 1960 - 1975 r. Plan przewiduje w okresie piętnastolecia wzrost ludności o sto procent oraz szeroki rozwój usług (m.in. służby zdrowia, kulturalnych i budownictwa mieszkaniowego z zachowaniem dotychczasowej specyfiki produkcji (meble) tego ośrodka. Plan zdecydowanie postuluje włączenie Nowego i okolic w granice powiatu grudziądzkiego.
POWSTANIE PARAFII I ZAŁOZENIE KOŚCIOŁA
Parafia to kuĄnia ducha Chrystusowego i warsztat pracy katolickiej, bo przez parafię Ewangelia wchodzi w umysłowość narodów i staje się ich życiem - Kardynał A.Hlond
Chrześcijaństwo dotarło na Pomorze przez Polskę już w X w. Za rządów Bolesława Chrobrego. Lecz reakcja pogańska która wkrótce nastąpiła zniszczyła wysiłki misjonarzy. Dopiero od XII w. rozpoczyna się na Pomorzu powrót do religii Chrystusowej, tak ze w roku 1148 została tutaj zaprowadzona organizacja kościelna. Do archidiakonatu pomorskiego należało także Nowe. Możliwe, że był tu drewniany kościół na początku chrześcijaństwa. Jak w innych miejscowościach tak i tu nawrót pogaństwa zniweczył na kilkadziesiąt lat życie chrześcijańskie Kiedy utworzono parafię i założono kościół? O początkach fary i parafii nie posiadamy wiadomości i mimo że w XII i XIII wieku zajmowano się głównie dolną Wisłą od Nowego do morza jednak dyplomatariusze nie wspominają o nich. Z tych, które zabrał Perlbach nie wiele można powiedzieć. Dlatego dla braku dokumentu erekcyjnego trudno udowodnić rok założenia. Wprawdzie zapisał ks. prob. Majewski powołując się na różne dokumenty i przywileje - dzisiaj nie istniejące, ze miasto i kościół fundował ks. Pomorski Sobisław 1178 r. ale trudno uznać datę za ściśle pewną. Za Majewskim powtórzyli to inni. Przypuszczać należy że parafia została założona około 1185r. lub na przełomie XII i XIII w. Oczywiście dokumenty historyczne nie dają żadnego wyraĄnego punktu oparcia. Trzeba się zadowolić hipotezami i przy rozpatrywaniu genezy parafii, muszą stać się wyjściem domysły wysnute z innych faktów współczesnych. W XII i XIII w. Nowe odgrywało ważną rolę w historii Pomorza, jako siedziba kasztelańska. Gród w Nowem, razem z twierdzami w Gniewie, Świeciu, Wyszogrodzie panującymi nad dolną Wisłą, stanowił linię fortyfikacyjną przeciw Prusom. A w grodach niewątpliwie wypadnie szukać pierwszych duchownych. Przypuszczać wiec należy że i w Nowem istniał kapelan, będąc zarazem proboszczem parafii grodowej. Ponadto czas powstania innych parafii pomorskich pozwala wysunąć wniosek, że i Nowe zostało wcześnie erygowane. W parafii świecie(gdzie była stolica południowego księstwa pomorskiego do którego i Nowe należało) istniał kościół grodowy i proboszcz 1198 r. - konsekrował go bowiem 11 listopada bp Kujawski Stefan, parafia starogardzka joannitom. Zdaje się jednak ze kawalerowie już od dosyć dawnego czasu w Starogardzie ... mieszkali. Skarszewy w XII w. Gniew na przełomie XII i XIII w. w Tymawie istniał kościół 1230 r. Powyższe wywody prowadzą nas do stwierdzenia, że i parafia św. Mateusza w Nowem została założona bardzo wcześnie, pod koniec XII w. Lub na początku XIII w.
TERYTORIUM PARAFII, PODZIAŁ, DANE STATYSTYCZNE
... A ponad to wszystko miejcie miłość która jest węzłem doskonałości - św. Paweł
Jak wielki obszar obejmowała parafia nowska w chwili swego powstania i które wioski wtedy do niej należały to kwestia niewątpliwie ciekawa. Przy usiłowaniu zdobycia w tym kierunku jakichkolwiek rezultatów wziąć pod uwagę następujące okoliczności. Kosciołów w XII i XIII w. W archidiakonacie pomorskim była znikoma ilość, przeto te jakie istniały, miały powierzone duszpasterstwo na obszarze bardzo rozległym. Pierwotną parafia nowska obejmowała terytorium obwodu grodu nowskiego. W XIII i XIV w. Obszerny nowski okręg parafialny zaczęto zmniejszać i zakładać nowe parafie i kościoły. Oczywiście, ewolucja ta była powolna, gdyż wiązał się z nią szereg kwestii prawnych, jak sprawa uposażenia kościołów i duchownych, oraz prawo patronatu nad nimi. W omawianym okresie z parafii nowskiej wyłączono następujące: 1) Pieniążkowo w XIII w. z kościołem św. Jana Chrzciciela. Z niej wyłączono: a) Opalenie przy koćnu XIII w. b) Smętowo od 1936
2) Bzowo, w XIII w. którą zalicza badacz dziejów pomorskich ks. Kujot od b.starszych. Kościół św. Małgorzaty zbudoano 1768 r. 3) Komórek w XIII w. Parafię załozył bp Kujawski Wiesław w 1295. Poprzednio należał Komórsk do Bzowa. Kościół św. Bartlomieja z roku 1787. 4) Płochocin w XIV w. po 1350 r. wyłączający z parafii bzowskiej. Kościół obecny pod wezwaniem św. Wawrzyńca zbudowano 1891 r. 5) Lubień, ustan. W XIV w Wspomina ją wykaz danin rzymskich z r. 1389. Kościół na początku XV w. zajęli menonici : od XVII w. był filią parafii nowskiej, póĄniej bzowskiej. Od 1926 kuracją, obecnie parafia. Kościół pod wezwaniem św. Jakuba z r. 1680 6) Mątawy w XIV w. z kościołem: po zniszczeniu parafii w XVI w. Kościół został zabrany przez innowierców
W XIX w. wyłączono z parafii nowskiej miejscowości od kościoła bardzo odległe i przyłączono je do nowo utworzonej stacji misyjnej w Osieku (1864). Od 1920 r. znalazły się na terenie Prus Wsch. Miejscowości położone za Wisłą. W 1945 r. została dla nich utworzona parafia Nebrowo. Z chwilą ustanowienia kuracji w Warlubiu (1924), ludność Zawady (Gajewa) czyniła staranie o przyłączenie jej do Warlubia, co też nastąpiło 1939 r.
Należały do parafii przez kilka wieków następujące osady i miejscowości:
Liczba katolików w parafii była w sumie następująca :
W 1840 r. - 3.267 W 1928 r. - 7.526 W 1848 r. - 3.374 W 1930 r. - 7.530 W 1867 r. - 4.593 W 1931 r. - 8.017 W 1904 r. - 7.491 W 1935 r. - 8.150 W 1915 r. - 8.430 W 1938 r. - 8.882 W 1922 r. - 9.538 W 1947 r. - 8.877 W 1923 r. - 10.640 W 1953 r. - 8.677 W 1925 r. - 10.692 W 1958 r. - 9.300 W 1927 r. - 7.933 W 1962 r. - 8.926
Żywotność parafii zależy przede wszystkim od życia sakramentalnego wiernych. Sakramenty św. Jako główne narzędzie łaski, są zasadniczymi czynnikami integrujacymi nadprzyrodzony organizm społeczny Kościoła i dlatego uczestnictwo wiernych w życiu sakramentalnym jest bardzo częstwo miernikiem wartości społecznej danej parafii.
Załączona tabela ilustruje liczbę udzielonych chrztów:
Rok Z kat. Małż. Ze zw. cyw. Nieślubne Razem 1958 217 5 11 233 1959 251 6 11 268 1960 242 14 5 261 1961 186 6 8 200
W r. 1958 największą popularnością cieszyły się imiona: Andrzej (15), Marek, Krzysztof, Roman, Jan, Wojciech, Piotr. Barbara (7), Grażyna (8), Gabriela (6), Danuta (6), Genowefa, Zofia, Maria.
Niżej załączona tabela ilustruje ilość dzieci przystępujących do I Komunii św.
Dzieci na terenie parafii przystępują do pierwszej Komunii św. Pod koniec III klasy szkoły podstawowej wiec średnio w 10 r. życia. Do wczesnej Komunii św. Średnio rok rocznie przystępują 12 dzieci
Msza Św. - Uczestnictwo we Mszy św. jest najlepszym miernikiem praktyk religijnych wiernych parafii. Obliczenia wykazują, ze przeciętna liczba wiernych biorących udział w nabożeństwach niedzielnych w Nowem wynosi 60%.
Miejscowości należące do parafii ...:A jako chcecie aby wam ludzie czynili, tak i wy im czyńcie . - św. Paweł
Bochlin miejski - Osada odległa od centrum parafii 4 km na północ, leżąca przy szosie do Gdańska na silnie falistej wysoczyĄnie moranowej. Obszar na którym znajduje się miejscowość stanowi półwysep obszaru miejskiego. Wioska powstała przy końcu XVIII w. przez odłączenie 8 włók od Bochlina Szlacheckiego i przyłączono ją do Nowego. Był to zapewno zwrot części dawniej miejskiej. Ludności było: 1885 - 480, 1895 - 586, 1938 - 352 (bud.mieszkalnych - 57) Część Bochlina miejskiego (6 gospodarzy) określają ludzie jako Radziejewo.
Bochlin Szlachecki - Osada odległa od parafii 4 km. Leży na wysoczyĄnie morenowej, urozmaicona wzgórzami (90-100 m n.p.m) między dawnym majątkiem a szosą prowadzącą do Gdańska leży małe jezioro. Osada jest dosyć rozproszona, zagrody dochodzą miejscami do krawędzi Wisły. Nazwy: Bochlin (1440), Sapust(1561),Czapust(1574),Bochlin(1682). Bochlin był dawniej majątkiem szlacheckim. W r. 1548 część Bochlina nadał król Zygmunt Stary miastu Nowe, które potem parcela wydzierżawiła swoim mieszkańcom. W XVI była 18 włók:- 9 osiadłych i to folwarcznych 4 zagrodników i karczma.
1598 r. były dwa dwory szlacheckie : 1648 r. właścicielem:Konopacki:1682 dobra ziemskie (jeden właściciel):zagrodnik i karczmarz. 1686 r. grunty B. podzielono między 106 obywateli. Miasto Nowe prowadziło stale procesy z tut. Szlachtą, która jak np. Konojadzki, pozajmowała część majątku. 1733 r. własność Fr.Konajada. W 1772 - właścicielem był Zakrzewski, póĄniej odłączono od Bochlina Szl. 8 włók, tworząc Bochlin miejski 1789 - majątek szlachecki, należący do Kozielca 1880 - wieś i forwark : domów 10,ludności 207, w tym katolików 180 (wraz z Kozielcem) 1885 - ludności 199 1921 - folwark, budynków mieszkalnych 9, ludności 158, Katolików 153, ewangelików 5, Polaków 152, Niemców 6. Na początku XIX w. właścicielem był Fournier, a dawny właściciel był dzierżawcą/ W r. 1921 wyjechał do Niemiec. Majątek 1927 r. został rozparcelowany.
Dobre - Leśnictwo i osada odległa od Nowego 3,5 km, położona przy drodze polnej, niedaleko szosy Bydgoszcz - Gdańsk. Obejmuje obszar około 50 ha. W 1921 - budynków mieszkalnych 3, ludność 16, Do leśnictwa Dobre należy tzw. las miejski rozciągający się po prawej stronie szosy (Nowe-Bydgoszcz). W lesie tym znajduje się stanowisko reliktu polodowcowego wierzby borówkowo listnej. Dobrzejewo - osada, odległa od Nowego 3km kiedyś folwark pomocniczy dla Kończyc, leży na lekko falistej wysoczyĄnie. W 1867 r. mieszkało tu 19 ludzi, w 1885 - 20 mieszkańców w 1 budynku. W 1921 były 2 budynki mieszkalne, 9 ludzi.
Gajewo - Obejmuje od 1928 r. dwie wioski. Zabudownię i Zawadę. Dnia 13 III 1928 starosta świecki pisał do ks. Prob. Bartkowskiego w sprawie nowej nazwy. W odpowiedzi ks. Prob. Pisze żeby zostały stare nazwy wiosek. Wkrótce jednak starosta doniósł, że Zabudownia i Zawada otrzymały wspólną zmienioną nazwę - Gajewo (12.XI.1928) a) Zabudownia. Odl. 6km dawniej był tu majątek i kolonia. Majątek powstał przez oddzielenie od Milewa znacznego obszaru ziemskiego (1.I.1860) b) Właścicielką była córka Fryderyka Schlieperav.der Groben . Kolonia zaś powstała przez parcelację dóbr należących do Milewa, a położonych w Zabudowni.
Zabudownia - mająca obszaru 1800 mórg już rozparcelowano jest, a resztę około 600 mórg kupi jakiś pan z Bydgoszczy za 75.000. Kupcy Aronscho i Asher kupili przed niejakimś czasem Zabudowanię za 155.000 i rozparcelowali ją między Objeżysasów, którzy nabyli razem 1.200 mórg i już tam osiedli. Resztę i to 600 mórg z budynkami kupił p. Schaliński ze Szturmu za 70.000 m. Ponieważ wskutek powiększonej ludności potrzeba będzie drugą klasę szkolną urządzić, musieli wspomniani kupcy złożyć na ten cel 10.000 m. Folwark Zawada który dawniej należał do Kapitana Ewalda, a teraz należy do zięcia jego Reichego, ma być w całości albo w parcelach sprzedane. Obszar wynosi 1.500 mórg.
P.1898 nr. 106 Z dóbr rycerskich Zawady p. Rechy jest jeszcze główna część majątku wraz z 300 - 600 morgami dobrej roli, ewentualnie z rybnym 180 mórg z wielkim jeziorem, z bardzo ładnymi mieszkalnymi budynkami, eleganckim domem mieszkalnym, ślicznym ogrodem, pełnym żywym i martwym inwentarzem, całymi żniwami ... do nabycia .... 1900 r. właścicielem był żyd Arendt (który w wielkie ilości odstawiał torf na stację do Tw.Góry) , póĄniej Knospe, a ostatnio jego zięć - Muller. Majątek w 1945 r. przejął Fundusz Ziemi i przeprowadził percelację. W latach 1950/56 była spółdzielnia mieszkaniowa produkcyjna Kongres Spółdzielczości . Szkoła Podstawowa była tu już w 1867 r. Obecna zbudowana jest w 1892 r. W latach 1942/1960 szkoła była zamknięta, nauki się nie odbywały .Dopiero z dniem 1.IX.1960 została otwarta spowrotem. W zabudowni znajduje się cmentarz ewangielicki o powierzchni 0.25 ha na którym była murowana kaplica. Część Zawady od parafii nowskiej odłączona została do Warlubia dekretem z dnia 5.VI.1939 r. (Starania o odłączenie były już prowadzone od 1925 r.) Gromady Gajewo i Zawada leżą nad torem kolejowym w kierunku Tw.Góry. Ponieważ do swego właściwego kościoła parafialnego w Nowem mają 7 km, a droga do kościoła w Warlubiu jest dla nich znacznie krótsza, bo wynosi tylko 4 km, zwykli od dawna uczęszczać na nabożeństwo tylko do Warlubia. Z tej racji jest ich wniosek o formalne przydzielenie ich do tej parafii w zupełności uzasadniony i zasługuje na uwzględnienie.
Głodowo - niem.Espenhohe , kolonia królewska. Do parafii należała już w 1703 r. Do kościoła jest najbardziej odległa (14 km).Dlatego niektórzy uczęszczali na Msze św. Do Płochocina (8 km) obecnie do Kamionki (6 km). W głodowie znajduje się jezioro Radodzierz - największe w powiecie świeckim. Obszar jego wynosi 233 ha. Niegdyś powierzchnia była większa, lecz zmniejszyła sięna skutek przekopania kanału łączącego jezioro z rzeką Mątawą. Obniżyła się też znacznie głębokość. Na jego pn-zach krańcach w rejonie wsi Zabijak wydobywano niegdyś bursztyn.
Kamionka Szlachecka - osada odległa od kościoła parafialnego 8-9 km. Położona jest na zach. Od Nowego, przy szosie Nowe - Skórcz. Za czasów polskich znajdowała się w rękach szlachty polskiej. W 1685 właść:Wilhelm Wolf (brat opata pelplińskiego): żona jego Maria Sybila Kosput. W r. 1700 podzielona została Kamionka na trzy części, które otrzymali: Maciej Pstrokański, kasztelan spicimski Aleksander Czapski, podkomorzy malborski (zm. 1711 r.) i Stanisław Konopacki, kasztelan chełmiński i starosta nowski (zm. 1709 r.). Zapewne już wtedy wieś była trzymana przez włościan. W 1733 należała do Ignacego Czapskiego, miecznika ziem pruskich, kasztelana gdańskiego (umarł w Rynkówce 23 IV 1746). Żona jego Teofila Konopacka, córka Stanisława kasztelan chełm. Gospodarze dawali dziesięciny proboszczowi 16,5 korca pszenicy i tyleż owsa, czyli po pół korca od włóki (korzec = około 100kg) . Szkoła (dawniej kat.) zbudowana została 1838r. W 1880 r. należało do K.1011 mórg, 97 bud.kat.357,ewangelików 74. Na początku XX wieku było bardzo czynne Katolickie Stowarzyszenie Ludowe 18 I 1914 odegrali na sali Redmera przedstawienie Ścięcie św. Barbary (dramat religijny ks.Zaremby).Dzięki staraniom Kat.Stow.Ludowego powstała w Kamionce kaplica (1938) Około 1900 r. był tu czynny wiatrak i cegielnia. Oprócz tego od 1939 r. były następujące sklepy rzeĄnik (2), karczmy (4), piekarnia, bławaty, fryzjer, filie z mąką (2), sklep kolonialny (2 + 4 w karczmach), sale duże (3), kuĄnia, kołodziej, duża stolarnia B.Chmieleckiego (28 ludzi), krawcy (2), szewc (2)
Kończyce - Dawniej Canechicz (1301) Kansitcz (1634), Kancice (1703) Kończyce (1766), Konczicz (1789). Majątek leży w pobliżu Nowego (1km) na wzgórzu. W r. 1301 król Wacław nadał majątek i wieś Piotrowi Świecy, kasztelanowi pomorskiemu (synowi wojew. Pomorskiego), który posiadał także miasto Nowe wraz z całą okolicą. Majątek był domeną pańśtwową w XVIII i XIX w. W 1826 nabył go Jan Henryk Schulz, radca sprawiedliwości, 1834 Gustaw Schiffert, za 24.000 talarów, w 1852 von Platz za 90.000 talarów i 5.III.1861 Paweł, Gerhard Behrend. Pod koniecXIX w .majątek Keiser, i od niego w 1901 r. Stanisław Wojnowski (bez browaru, który miał nabyć Rudolf Mirau). Obecnie jest Państwowe Gospodarstwo Rolne (od 1945 r.). W r. 1883 należało do majatku 2014 morgów, 29 budynków, ludności katolickiej 131, ewangelików 32. Przy folwarku utrzymywany był browar, gorzelnia, mleczarnia i cegielnia z dobrym odbytem . Zabudowania murowane były w jak najlepszym stanie. Niegdyś w Kończycach istniała szkoła podstawowa. Kończyce kupili od pani Kayser - Schaldach i Krajnch z Grudziadza za 486.000 m. Na parcelację -
P.1901 r.61 (23.V) Majątek ziemski Kończyn - który znajdował się od niepamiętnych czasów w ręku niemieckim kupił od dotychczasowego właściciela Niemiec p.Wojnowski, syn obywatela w. z Gzik pod Radzynem za 300.000 mk. Kończyce obejmują 1540 mórg dobrej gleby.
P.1901 r.64 (1.VI) Browar w Kończycach kupił p.Mieran za 85.000 mk. Rolę na ziemiach kupili Deffke i Franz, oraz Brakop, wyzej położone grunta p. Wojnowski za 360.000.
